Het dambord als mandala-patroon en beeld van een doolhof

In een intakegesprek met een cliënte werd ik getroffen door een aantal borduurwerken die zij mij toonde die een duidelijk mandala-patroon lieten zien. Het meest opvallende was een mandala in de vorm van een dambord met 10 bij 10 velden en in het centrum een cirkel.

In die patronen zag ik beelden die in de Jungiaanse psychologie archetypische beelden van het Zelf zijn. Cirkels en vierkanten. Beelden van heelheid. Een cirkel is een beeld van heelheid waarvan de structuur onbekend is, omdat de opppervlakte niet bepaald kan worden, slechts benaderd. Van een vierkant is destructuur bekend omdat de oppervlakte nauwkeurig bepaald kan worden. Dit meetkundige probleem om een cirkel in termen van een vierkant te beschrijven wordt het probleem van de kwadratuur van de cirkel genoemd. De oppervlakte van de cirkel kan alleen benaderd worden met eindeloze cijfers achter de komma in een formule.

Als dit soort beelden van cirkels en vierkanten zich in dromen en fantasieproducten van mensen vertonen moet dat geïnterpreteerd worden dat het Bewustzijn, wat betreft de oplossing van problemen, zijn grenzen bereikt heeft, en dat het Bewustzijn vernieuwd moet worden. In de droom of het fantasieproduct wordt eigenlijk gezegd “te stoppen met het denken dat de cirkel beschreven kan worden als een vierkant, want dat lukt nooit”! Daarvoor is een nieuwe manier van denken (bewustzijn) nodig die de tegenstellingen waaruit het bewuste denken nou eenmaal bestaat overstijgt.

Het Bewustzijn is rationeel en logisch en is gebonden aan tijd en ruimte en kent alleen datgene wat het al kent en bestaat uit tegenstellingen en zal nooit die tegenstellingen tot elkaar kunnen brengen, want de logica van het Bewustzijn verzet zich daartegen. Dat wat het niet kent, daarvan is het zich niet-bewust, of wordt als onzin of onmogelijkheid verworpen.

Nou doen er zich in het leven van iedereen problematische situties en omstandigheden voor waar geen oplossing voor te vinden is. Het Bewustzijn schiet daar te kort. Het Bewustzijn is daar niet in staat buiten haar eigen grenzen te treden, met als resultaat dwanghandelingen en dwanggedachten als een eindeloze poging het probleem op te lossen. (Dit is vergelijkbaar met de eindeloze pogingen om van een cirkel een vierkant te maken.)

In dat soort situaties en omstandigheden komen er in dromen en fantasieën van de betrokkene beelden van cirkels en vierkanten voor. In allerlei vormen, maar met als opvallend kenmerk erin iets dat het naar een midden wijst. Deze beelden zijn symbolen van een psychologisch proces van vernieuwing van het Bewustzijn dat georganiseerd wordt uit het centrum van de totale persoonlijkheid (het zogeheten Zelf) waardoor de tegenstellingen in het Bewustzijn overstegen worden en er een nieuw of vernieuwd oriëntatiepunt onststaat waarmee de problemen waarmee de betrokkene zich geconfronteerd voel, opgelost kunnen worden.

Dat midden of centrum is een beeld van het Zelf. Dat beeld kan een vierkante tafel zijn met vier stoelen erom heen, of vier kop en schotels op die tafel. Deze beelden van vierkanten of vierheden worden quaterniteiten genoemd.

Hoe abstracter de beelden zijn, hoe geestelijker het is, en hoe meer het een beeld van het Zelf is.

Dat centrum of dat midden als beeld van het Zelf wordt als het ware in de opeenvolging van de beelden opgezocht (maar eigenlijk dient het zich spontaan aan) omdat er in de persoonlijkheid een nieuw centrum nodig is om de desintegratie (verbrokkeling / uit elkaar vallen) van de persoonlijkheid tegen te gaan. Een nieuwe oriëntatie van het Bewustzijn is nodig omdat de omstandigheden dat eisen.

Het Zelf als het metafysische centrum van de totale persoonlijkheid dat zich eigenlijk buiten de persoonlijkheid bevindt. Het Zelf is ook de drager van het Godsbeeld.

De quaterniteiten zoals cliënte die borduurde zijn eigenlijk abstracte beelden van haar Zelf en tegelijk beelden van het Goddelijke in haar, of net buiten haar. In ieder geval heeft zij er contact mee.

Als deze beelden in dromen verschijnen, of als iemand ze spontaan gaat borduren of schilderen betekent dat dat er een onbewust proces van heelwording gaande. Inhouden van het Onbewuste proberen in het Bewustzijn te komen om daar de tegenstellingen (van het Bewustzijn) waarop de persoon vastgelopen is te overstijgen. Zo ontstaat er een vernieuwd en aangepast Bewustzijn waardoor die persoon zich niet meer stoort aan de tegenstellingen en weet dat er op een hoger niveau geen tegenstelling is. Bijvoorbeeld: haat verandert in liefde!

(Maar dat gaat niet vanzelf: er moet altijd geofferd worden. Het offer is het opgeven van het bestaande of een deel van het bestaande Bewustzijn. In dromen kan dat offer uitgebeeld worden door een bijvoorbeeld een verlies of verwonding. )

Bij cliënte zag ik dat de eerste mandala’s zowel een cirkel als een vierkant bevatte en dat ze vervolgens steeds vierkanter werden met in geborduurde sub-vierkanten. Veelvoudige quaterniteiten als een krachtig beeld van het Zelf.

Een quaterneit is een structurend principe van het bewustzijn om aan de chaos van de (psychotische) Onbewuste te ontkomen.

Om dit soort redenen en oorzaken heeft de mens vier windrichtingen bedacht, terwijl er in werkelijkheid vele honderden windrichten zijn. Zo zijn er ook vier Evangeliën, terwijl er wel tientallen geschreven zijn. Dus om niet in de chaos om te komen en gek te worden.

(Veel dwangneurotici moeten met hun rechterbeen, met de vierde stap over de drempel hun huis verlaten, anders ontstaat er paniek.)

Bij cliënte zag ik aan de wand een geborduurde mandala hangen met tien blokjes aan elke zijkant. Ik merkte op dat daar het patroon van een dambord inzit.

Er zijn twee soorten : damborden met 100 ruiten en met 64 ruiten. Het 64-ruiten bord bestaat uit 4 quaternieteiten van 4 bij 4 en dat 4 keer. Het 100-ruiten bord bestaat uit 5 bij 5 en dat 4 keer.

(Eigenlijk zijn er drie soorten damborden: Het Canadese met 12 bij 12 ruiten, waarin een bijzondere getallensymboliek in uitgedrukt wordt omdat het getal 12 uit 2 maal 6 bestaat. Het getal 6 drukt een tegenstelling van 3 tegen 3 uit, maar dat is nu niet aan de orde.)

Het 100-ruiten bord heeft een bijzondere quaterniteit van 4 b lokken van 5 bij 5. Hier is de vijfde dimensie, quintessens, de vijde essentie , de geestelijke essentie aan toegevoegd. De 4 dimensies of elementen zijn water, aarde vuur en lucht. Dus eigenlijk een super-quaterniteit alhoewel dat een paradox in terminus is. (Een paradox is een schijnbare tegenstelling , dus geen echte!)

In het boek van Jung “Verlossing in de Alchemie” is een mandala te zien met op de 4 hoeken de symbolen van de elementen, maar in het midden een beeld van Christus als de 5-de dimensie.

In een van haar andere mandala’s was in het centrum een tibetaanse knoop te zien, mogelijk als symbool van de vijfde dimensie. In de uitleg die ik bij Wikipedia vond betekent die knkoop eeuwigdurende verbinding en oneindigheid. Eigenlijk een omschrijving van het spitituele, want alleen het stoffelijke is eindig en kent z’n grenzen, en het onstoffelijke oneindig en onbegrensd.

In een nadere beschouwing van de Tibetaanse knoop zijn tussen de draden die elkaar kruisen tien ruimtes te zien. De Tibetaanse knoop ziet er ook uit als een op z’n kant staande vierhoek.

De tien ruimtes zuller er niet voor niets zijn. Het getal tien is de optelling van de de vier basisgetallen ( 1+2+3+4=10) waar de hele getallensymboliek uit samengsteld is en waar het getal tien het ultieme symbool van heelheid is.

De op z’n kant staande vierhoek is te verdelen in twee tegengestelde driehoeken (triaden). Een driehoek wijst naar boven en een driehoek naar beneden. De tegenstelling lost zich op in het vierkant (quaternieit) als symbool van heelheid.

Deze dynamiek van tegenstellingen van twee traden is terug te vinden in tal van mythen, legenden en sprookjes en drukt een heelwordings- of wel een verlossingsproces uit. Het meest beroemde is de tegenstelling van twee triaden in het Lijdensverhaal van Christus. De naar beneden wijzende triade is het tot driemaal vallen van Christus onder het kruis en de naar bovengerichte triade de opgerichtheid van de drie kruisen op de berg Golgotha. Daarboven op Golgotha lost de tegenstelling zich op en hebben Hemel (als symbool van het Onbewuste) en Aarde (als symbool van het Bewustzijn) zich verzoend tot een nieuw Bewustzijn.

Een ander symbool van deze tegenstelling is te vinden in het dogma van de “Drieeenheid” van God, uitgedrukt in een naar boven wijzende driehoek en de “Drieeenheid” van de God van de Onderwereld, uitgedrukt in de driekoppigheid van de duivel en de drietand van Neptunus als de God van de Zee, maar ook als de driekoppigheid van de hellehond Cerberus in de Griekse mythologie. Enz.

De Christelijke tegenstelling van de twee triaden in een quaterniteit lost zich op in de hemelvaart van Maria waar zij opgenomen wordt als vierde vrouwelijke aardse deel op de troon in de hemel, naast het mannelijke geestelijke deel vanVader Zoon en Heilige Geest. Het vrouwelijke aspect van de Godheid dat verlossend werkt. Dit vinden we ook terug het individuatieproces van mensen van onze tijd, waar het vrouwelijke verlossende aspect door het Archetype van de Anima uitgedrukt wordt.

(Het Archetype van de Anima is het onbewuste vrouwelijke aspect van de mannelijke persoonlijkheid, en de bewustwording hiervan bij de man is een belangrijke stap in zijn persoonlijkheidsontwikkeling.)

De Tibetaanse knoop in de mandala’s is ook te zien als het centrum van een doolhof, een labyrint waarin je eindeloos kunt dwalen zonder er ooit uit te komen. Dus verdwalen en omkomen. Een klassiek beeld hiervan vinden we in de mythe van het labyrint van Kreta als symbool van de eindeloosheid van het Onbewuste en waar ook een vrouw (Ariadne) aan de pas moet komen om het monster (de minotaurus) te verslaan en zo redding en verlossing te bewerkstellingen. De vrouw hier is het symbool van het Archetype van de Anima waarvan de werkzaamheid de verbinding is tussen het Bewuste en het Onbewuste. In veel dromen van mensen van onze tijd komt het Archetypische beeld van de Anima voor als begin van het individuatie-proces. (Heelwordingsproces, proces van Zelfverwerkelijking.)

Er zijn veel beelden van het labyrint van Kreta als mandala waarin het cirkelvormige labyrint getekend is in een omvattend vierkant.

Een dambord is eigenlijk ook een labyrint. De oorspronkelijke benaming van het damspel is het “damenspel”. In het Frans “jouer aux dames” in het Duits “das Damenspiel”. Een schaakbord ook, maar dat geeft meer de maatschappelijke verhoudingen weer van een feodale maatschappij.

Zoals gezegd geven de mandala’s aan dat er een onbewust proces van heelwording plaats vindt, als een soort programma, in de hoop dat het door het Bewustzijn geaccepteerd wordt. Dit gaat vaak door totdat dat nieuwe bewustzijn gevormd is. Dus als de inhoud uit het Onbewuste goed aangekomen is in het Bewuste. Maar het kan ook mislukken, en vaak mislukt het, omdat in de logica van het Bewustzijn geen plaats is voor inhouden die zich aanvankelijk als onzin voordoen, of als het bestaande Bewustzijn geen afstand van bepaalde inhouden wil doen (het offer).